تاریخچه نجوم
از دیرباز این فن شریف مورد توجه همه پیامبران و دانشوران بوده و همواره به راهکارهای پیشرفت آن کوشایی داشته اند و به نتایج شکوهمندی دست یافته اند.
بنا به نوشته سید ابن طاووس چون خداوند حضرت آدم(ع)را از بهشت هبوط داد همه دانش ها را به او آموخت که از جمله آنها علم نجوم و پزشکی بود.
و حضرت ادریس(ع)نخستین کسی بود که دانش نجوم را آشکار کرد و آن را مرتب نمود.وی اندازه مسیر کواکب را مشخص و معین ساخت و تاثیر آنها را کشف و بازگو نمود چنانکه در دعای ماه رجب درباره ی او می خوانیم:«و معلم ادریس عدد النجوم و الحساب و السنین و الشهور و اوقات الزمان»(بحار ج/58 ص/275)
پیشینیان قبل از اسلام آشوریان،کلدانیان،مصریان،ایرانیان و اهل چین همه از ناموران هیات و نجوم بشمار رفته اند.
فیثاغورث در 500 سال قبل از میلاد در ایتالیا معلم رسمی این دانش بوده است،بطلمیوس در اسکندریه یونان باستان به این دانش اشتغال داشته و اصول و قواعد آن را در کتاب گرانسنگ مجسطی به نگارش درآورده است که حدود دو هزار سال نفوذ داشت و از برخی کتب استفاده می شود که این دانش از ایران و هند به یونان رفته است.
ابن ندیم که در قرن چهارم هجری می زیسته از کتاب اختلاف زیجات تالیف ابومعشر بلخی چنین نقل کرده است:
شهریاران ایران از عنایت ویژه ای که به دانش ها داشتند به خاطر پاسداری از آنها پوست درخت خدنگ را که توز نامیده می شود اختیار کرده و علوم را بر آن نگاشته،سپس شهر های ایران را بازکاویده و شهری را که هوایش بهتر و زمینش از زمین لرزه و فرورفتن دورتر و خاکش از پیش آمدهای روزگار مصونتر بود شناسایی کردند،بر این اساس شهر اصفهان و دهکده جی و دژ سارویه را برگزیدند و توزهای مکتوب را در آنجا پنهان کردند.
سالهای بسیار پیش از زمان ما(ابو معشر بلخی)یک طرف این دژ کهن را شکست و دالانی که از مهره های گل ساخته شده بود پیدا و کتاب های فراوانی به دست آورد که در پوست توز خدنگ به لغت پارسی باستان بود.
از جمله کتابی بود که یکی از شهریاران قدیم تالیف کرده و داستانی بدین مضمون در آن ذکر نموده است:در زمان تهمورث اخترشناسان آگهی دادند که به واسطه ی باران های پی در پی سخت و فوق العاده در ناحیه مغرب طوفانی حادث خواهد شد(شاید طوفان زمان نوح باشد)و از مغرب به مشرق سرایت خواهد کرد لذا فرمان داد دانشها را در جایی حفظ و نگهداری کنند.
نیز در آنجا کتابی پنهان است که به یکی از حکمای سلف منسوب است و آن را ادوار هزارها می خواندند؛در این کتاب معدلات کواکب و اسباب و علل حرکات سیارات ضبط شده است.و بسیاری از دانشمندان هند و شهریاران پیشین ایران و قدمای کلدانیان و بابلیان معدلات سیاره های هفت گانه را از همین کتاب استخراج می نمودند،همچنین از این کتاب زیج دیگر استخراج و نام آن را زیج شهریاران نامیدند.(فهرست ابن ندیم/ص301)
با طلوع خورشید پرفروغ اسلام دانش نجوم به سرعت شکوفا شد هزینه های زیاد صرف احداث و ساخت و ساز رصدخانه های بزرگ گردید راهکارهای جدید فراهم آمد و دست آوردهای تازه و اکتشافات جدید نصیب منجمان مسلمان گردید به گونه ای که تالیفات آنان شرق و غرب گیتی را روشن ساخت.
منبع:کتاب هیئت و نجوم اسلامی(جلد اول)
تالیف علی زمانی قمشه ای