استاد علامه حسن زاده آملی
آنچه انسان خواهان آن است وبالفطره همچون تشنهای که جوینده آب سرد و زلال وگوارا است از هر سوی آن را میجوید، رسیدن به حقایق اشیاست که ادراک ونیل بدانها بهترین لذات انسانی (که همان لذت عقلی است ) میباشد که جناب ختمی مرتبت محمد مصطفی (صلّ اللهُ علیه وآله ) میفرمایند: اللهُّمَ أَرِنِی ألْأَشْیاء کَما هِیَ .
لیک استعدادها مختلفند وهر کسی را بهر کاری ساختند. همه افراد رنج تحمل بار سنگین علم را نمیکشند و بدان دست نمییابند. از این روی مردمان به سه دسته شوند :
اول آنان که چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند وبا اهل علم وبرهان همواره سر لجاج وعناد باشند وبخواهند با حق واهل حق ستیزگی نمایند ویا پنجه علمی دهند وکُشتی علمی بگیرند. لذا باید با آنان به جدان برخیزند، آن هم به طریقهای احسن که غرض وهدف از این جدال فقط نجات غریق یا دفع شرّ وفتنه است (جدال احسن) .
دوم، بسیاری مردم بر حسب فطرت دوستار معارف، اهل معرفت و اعمال نیکو ورفتار شایسته هستند وبر آن راغب واز آن لذت میبرند هر چند به حال اهل علم غبطه میخورند واز نادانی خود رنج میبرند، اما طاقت تحمل بار استدلال وبرهان را ندارند از این رو بر اینان دستور بر خطابه است به گونهای که اعمال شایسته واقوال آراسته، معروف و منکر را به آنان تعلیم میدهند وبا بیان سیرهی فعلی وقولی مردان حق، در مقدمات خطابی، اینان را در راه رستگاری نگه میدارند از این روست که فرمودهاند: برهان، خواص را به کار آید و خطابت عوام را.
دسته سوم اهل برهانند که علم میزان را رهبر اندیشهای خویش دانند و بر احقاق حق و اثبات واقع و نیل به حکمت مصمم هستند. خدای سبحان به پیامبرش حضرت خاتم الانبیاء( صلّ اللهُ علیه وآله) دستور میهد که بندگانش را به سه طریق ؛ برهان، خطابه وجدال احسن به راه پروردگارشان بخواند. وصنعت شعر منطقی را بر او روا و سزا نمیداند تا چه رسد به مغالطه.
ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ ? نحل126 ?
حکمت، برهان است وموعظه حسنه، خطابه وجادلهم ؛جدال احسن.