در دستورهاى دینى آمده است که اگر سیئهاى مرتکب شدید فوراً حسنهاى انجام دهید تا آن سیئه را جبران کند؛ زیرا اگر سیئه، متراکم شود، در جان انسان چرک ایجاد و او را نابینا و ناشنوا مىکند. براى این کار، ذکر دایمى خدا را توصیه کردهاند. برخى دستورهاى دینى وقت مشخصى دارند؛ مانند نماز: "ان الصلوة کانت على المؤمنین کتابا موقوتا"(1) اما ذکر خدا موقوت نیست و وقت مشخصى ندارد؛ زیرا در قرآن آمده است: "یا ایها الذین امنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا"(2)؛ دائماً به یاد حق باشید. این دوام یاد حق نمىگذارد انسان غفلت پیدا کند. نقل شده است که حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم از کنار باغى مىگذشت؛ به باغدار که در حال غرس نهالى بود فرمود: آیا حاضر هستى من تو را از غرس و شت سودمندترى آگاه کنم؟ عرض کرد: آرى. فرمود: درختى که تو مىکارى، ثمرش موقت است، ولى اگر در هر بامداد و شامگاه بگویى: سبحان الله و الحمدلله و لاالهالاالله و الله اکبر خداوند براى تو در بهشت، در برابر هر تسبیح درختهاى میوه غرس مىکند که همواره میوه مىدهد.(3)
نیز امام باقر سلام الله علیه مىفرماید: اگر کسى این تسبیحات چهارگانه را بگوید، خداوند، چهار پرنده از این اذکار مىآفریند که آنها تا قیامت خدا را تسبیح و تقدیس و تهلیل مىکنند: "من قال سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله و الله اکبر، خلق الله منها اربعة اطیار تسبحه و تقدسه و تهلله الى یوم القیامة."(4) این نشانه تجسم اعمال است. پرندگانى را که خدا با این اذکار چهارگانه مىآفریند، در آسمان و زمین نیستند، بلکه در فضاى جان ذاکر و مسبح پدید مىآیند و پرواز مىکنند. آنگاه مؤمن سالک، طیران را در درون خود مىبیند و به جاى این که طى الارض ظاهرى داشته باشد، طى الارض والسماء باطنى دارد؛ یعنى، در عین حال که در یک جا نشسته است، جهانى است بنشسته در گوشهاى. انسان گاهى مانند عیساى مسیح (سلام الله علیه) مظهر خالقیت حق قرار مىگیرد: "و اذ تخلق من الطین کهیئة الطیر باذنى فتنفخ فیها فتکون طیرا باذنى."(5)
ولى گاهى براى هر ذاکرى در درون جان او، بدون گل و خاک پرندهاى ایجاد مىشود تا تسبیح گوى خدا باشد. خلق، صفت فعل خداست؛ نه صفت ذات او، و اصل کلى این است که در همه مباحث الهى، دو منطقه ممنوعه وجود دارد و احدى به آن دو منطقه، راه پیدا نمىکند: یکى منطقه ذات خدا و دیگرى منطقه اسماء و صفات ذاتى او که عین ذات اوست؛ ولى خارج از ذات منطقه افعال الهى و جهان امکان است. اگر چه فعل و آفرینش خدا به ذات او متکى است؛ اما اگر کسى با اوصاف فعلى خدا محشور باشد، او بر قیوم تکیه مىکند. به ما گفتهاند: یا حى یا قیوم بگویید که البته حقیقت آن در نیایش، انشاء است، نه اخبار. بر این اساس، یا حى یا قیوم ، یعنى احینا و اقمنا؛ ما را به حیات خود، زنده و ما را به قیومیت خود، قائم کن. اگر چنین شود، انسان مىتواند چون دیگران، فیض الهى را بگیرد: مرغ باغ ملکوت را کسى که بالاتر از ملکوت مىاندیشد مىآفریند. اگر انسان به جایى برسد که با ذکر او پرنده ملکوتى خلق بشود، او مظهر خالق خواهد شد و این خالقیت، چون صفت فعل خداست، امتناع عقلى و منع نقلى ندارد که در عیساى مسیح و عبد صالح دیگرى تجلى کند. از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: یحیاى شهید (سلام الله علیه) وقتى مىگفت: یا رب یا الله ، خداوند مىفرمود: لبیک یا عبدی سل حاجتک.(6)
از این جهت خدا در قرآن مىفرماید: "و حنانا من لدنا"(7) لطف ما به سوى او تنزل پیدا مىکرد و او هم تحنن و مهربانى داشت. همین کار یحیاى شهید را به ما آموخته و گفتهاند: شما هم بگویید: یا الله و لبیک بشنوید. از امام صادق علیه السلام رسیده است که اگر پس از گفتن تسبیح حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، یک بار لا اله الا الله بگویید، گناهان شما بخشوده مىشود: من سبح الله فی دبر الفریضة قبل ان یثنی رجلیه تسبیح فاطمة الماة و اتبعها بلا اله الا الله مرة واحدة، غفر له.(8) همچنین نقل شده است: اگر نیازى داشتید، ده بار یا الله بگویید و آنگاه حاجت خود را بخواهید که برآورده مىشود: قل عشر مرات: یا الله یا الله یا الله، فانه لم یقلها احد من المؤمنین قط الا قال له الرب تبارک و تعالى: لبیک عبدی سل حاجتک.(9) به این ترتیب، ائمه علیهم السلام راه حضرت مسیح (علیه السلام) و یحیاى شهید (علیه السلام) را به ما آموختهاند، تا با پیمودن آن، از امدادهاى ویژه روح القدس بهرهمند گردیم. روایاتى که مىگوید: از هر قطره آب وضویى که براى عبادت گرفته شود فرشتهاى خلق مىشود، راه مسیح را به ما نشان مىدهد. البته اگر کسى در نماز غافل باشد و نماز او غافلانه انجام گیرد، وضویش نیز غافلانه انجام مىگیرد و بنابراین، از این وضو و آن نماز، کارى ساخته نیست و در حقیقت، نماز او مصداق فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون(10) خواهد بود و بر همین اساس درباره وضوى او باید گفت: فویل للمتطهرین، الذین هم عن طهارتهم ساهون. بنابراین، از قطرات آب چنین وضویى، فرشته خلق نمىشود. کسى که مىگوید: چگونه ممکن است بندهاى خالق باشد؟ او هنوز با عقل متعارف نجنگیده و به روایات اهلبیت علیهم السلام، ایمان نیاورده است؛ زیرا از مجموع روایات، که مشتمل بر خبر صحیح و معتبر نیز هست، به خوبى برمىآید که با عبادت انسان سالک، فرشته ملکوتى خلق مىشود؛ اما چنین شخصى هنوز باور نکرده است که انسان مىتواند با عبادتهاى صحیح خود، راه مسیح را طى کند و بدون این که پیغمبر یا امام بشود، مىتواند کارى بکند که مسیح کرد و مظهر خالقیت حق قرار بگیرد؛ زیرا برهان عقلى امکان آن را ثابت کرده است و دلیل نقلى از وقوع آن خبر داده است.
در دستورهاى دینى آمده است که اگر سیئهاى مرتکب شدید فوراً حسنهاى انجام دهید تا آن سیئه را جبران کند؛ زیرا اگر سیئه، متراکم شود، در جان انسان چرک ایجاد و او را نابینا و ناشنوا مىکند.
از امام صادق علیه السلام رسیده است که اگر پس از گفتن تسبیح حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، یک بار لا اله الا الله بگویید، گناهان شما بخشوده مىشود.
پینوشتها:
1- سوره نساء، آیه 103.
2- سوره احزاب، آیه 41.
3- محاسن برقى، ج 1، ص 107; بحار، ج 83، ص 257.
4- محاسن برقى، ج 1، ص 106; بحار، ج 90، ص 172.
5- سوره مائده، آیه 110. 58.
6- بحارالانوار، ج 90، ص 233/ محاسن برقى، ج 1، ص 104.
7- سوره مریم، آیه 13.
8- بحارالانوار، ج 82، ص 335/ محاسن برقى، ج 1، ص 106.
9- بحارالانوار، ج 90، ص 233/ محاسن برقى، ج 1، ص 104.
10- سوره ماعون، آیات 4 5.
منبع: کتاب مراحل اخلاق در قرآن، آیة الله جوادی آملی